Evliya Çelebi ve Diyarbakır
Diyarbakır’da 11-15 yy da Türkmenler hakim.
15. yy sonra Osmanlı eserleri hakim. Ancak Süryani ve Ermeni yapı geleneği devam ediyor
Bu dönemde 15 cami, 4 han, 13 hamam var.
Mimar Sinan eserleri; Ali Paşa, İskender Paşa, Behram Paşa, Melik Ahmet Paşa Camileri
Bu eserler şehrin ekonomik ve siyasal gücünü gösteriyor.
17 yy da 2 Ermeni Kilisesi (Surp Giragos ve Surp Sargos)
2 Süryani Kilisesi (Meryam Ana ve Nasturi Kilisesi)
***
17. yy da Diyarbakır
Diyarbakır yöresinde Kürt aşiretleri var. Osmanlı İran savaşlarında iki tarafa da zaman zaman kayıyorlar.
Şerefname (Şerafettin-i Bitlisi) bunları anlatır.
Daha önce İdris-i Bitlisi 1514 yılında Yavuz Selim in hizmetine geçerek bölgeyi Osmanlıların hakimiyetine katıyor. Kürtler Sünni olduğu için Alevi olan İranlılara karşı Osmanlılardan yana taraf oluyorlar.
Diyarbakır 1518 de 12 sancaktan oluşuyor.
***
Bölgede 17 yy da köylerin çoğu Ermeni. Müslümanların çoğu Kürt. Türkçe Azericeye yakın. Bölgede Azeri de çok.
Türkler Hanefi, Kürtler Şafii.
Bölgede Arapça, Kürtçe, Farsça, Türkçe, Ermenice konuşuluyor.
Bölgede Arapça konuşanlar Siirt’te ilk fetih yapan Müslümanların neslidir.
Süryaniler Arapça konuşuyor.
Hristiyanlar ekonomik öneme sahip. Sanatkarların çoğu Ermeni.
Ayrıca Yahudi, Yezidi, Şemsiler de var.
1520 de nüfusun % 85 i Müslüman, % 14.5 i Hristiyan, % 0.2 si Yahudi
(Kaynak Katip Çelebi / Cihannüma Eseri)
Diyarbakır nüfusu 1650’de 50 000
1798 yılında kolera nedeni ile nüfus azalıyor, 1870 de yarıya iniyor.
16. yy ‘da ekonomi çok iyi. Bol cami yapılması bunun belirtisi. Daha sonra ise yapım azalıyor, basitleşiyor. Bu arada tarım zayıflıyor.
Hayvancılık ve ipekçilik çok canlı.
Sosyal sınıflar; Ayan sınıfı: Vali ve yönetici kadrosu
Orta sınıf: Sanatkar ve maaşlı çalışanlar
Alt sınıf: Çırak, haman vs. çalışanlar
Ekonomi çok canlı. İpek yolu buradan geçiyor. Özellikle Diyarbakır Halep hattının aktif olduğu yıllarda ekonomi çok iyi. Ancak daha sonraki yıllarda (17. yy) Erzurum Tokat Bursa hattı önem kazanınca Diyarbakır’ın önemi azalıyor, ekonomi geriye gidiyor.
Kırmızı pamuklu, kırmızı kumaş, silah, altın, gümüş, mücevher ticareti gelişmiş.
***
Diyarbakır da 8 Medrese var. Mesudiye Medresesi ne ‘Ellilik’ deniyor. Bunun nedeni günlük gelir akçesi 50 akçe. Buradan çıkan din alimi 50 akçe alıyor. Osmanlı döneminde Medreseler bu akçe hesabına göre sıralanıyor. 50 akçe oldukça yüksek ve değerli bir kriter.
Tarikatlar; Gülşeni, Nakşibendi vs var. Önemli kişiler İbrahim Gülşeni, Şeyh Aziz Mahmut Efendi vs
Diyarbakır’da o dönemde 15 camii var. 3’ü tamamen yıkılmıştır.
4 han var. Melek Ahmet Paşa, Çifte Han, Bazergan Han vs.
Hamamlar: 13 tane. İpariye, Eşbeh, Çardaklı, Zibilci, İskender Paşa, Yeni Kapı
