Genel Kültür
HAZRETİ İSA
Hz. İsa, “Nasıralı İsa” veya “Nasıralı Yeşua” olarak biliniyor. Bu nedenle Hristiyanlığa “Nastanilik” diyenler de vardır. Doğum yeri Beytüllahim.
Annesi Hz. Meryem, babası ise Yusuf isimli bir marangoz. Bakire Meryem’in kutsal ruh tarafından hamile bırakıldığına inanılır. Hristiyanlıkta “Teslis” inancı vardır, Baba, oğul ve kutsal ruh. Bu düşünce ile ilgli tartışma daha sonraları Hristiyanlıkta önemli mezhep ayrılığına yo açmıştır.
Yahudiler Hz. İsa’yı “Yusuf’un oğlu Yeşua” olarak tanımlar. Mesih ise kutsal yağla ovulmuş, kutsanmış anlamına gelir. Mesih kelimesi Grekçedeki Christ’ten gelmedir.
MS 30. yılda Peygamberlik geliyor. İlk defa onu gören Vaftizci Yahya (Peygamber) onun peygamber olduğunu anlıyor ve bunu etrafa yayıyor.
MS 33 yılında Romalılar tarafından çarmıha geriliyor.
12 Havari, Yakup’ un başkanlığında Hristiyanlığı yaymaya başlıyor. Havariler değişik yerlere dağılıyor. En önemli alanlardan biri Anadolu. Antakya vs.
Hristiyanlık MS 380 yılında Roma’nın resmi dini oluyor ve kısa sürede Avrupa, misyonerlerle Afrika’ya ve Amerika kıtasının keşfiyle Amerika kıtasının tümüne yayılıyor.
Ayrıca Hz. İsa ile evlenen Magdanela Meryem var. Magdanela Meryem, İsa’yı ilk tanıyan ve ona inananlardan biri. Hristiyan kaynaklarına göre Magdanela Meryem bir fahişe. Çarmıha gerilen İsa’ya yardım eden, su veren kadın. İsa ile evli ve çocukları var. Daha sonra azize olur. İsa çarmıha gerildikten sonra onun dirildiğini gören kişi. (İsa’nın evliliği ve çocukları romanlara konu olmuştur.)
***
KUDÜS
Kuruluş MÖ 3500. Tanrının kurduğu kent anlamına geliyor.
Dünyanın en eski ve kutsal kenti sayılıyor. Kentte Yahudi, Hristiyan, Ermeni ve Müslüman mahalleleri var.
Kent surları Kanuni zamanında yaptırılıyor.
Kiliselerin çoğu Bizans ve Haçlı Dönemine ait. Ayrıca Memluk ve Osmanlı eserleri de mevcut.
İsrail Oğulları için kutsal.
MÖ 1000 yılında Hz. Davut’un oğlu Hz. Süleyman 1. Tapınağı yaptırıyor.
MÖ 586’da Babil Kralı Nebukadnazar şehri yağmalıyor ve Yahudileri Babil’e sürüyor.
MÖ 515’ te dönen Yahudiler 2. Tapınağı yapıyor.
MS 70’ de Romalılar şehri tekrar işgal ediyorlar ve Yahudileri sürgüne gönderiyorlar. Buna 2. Sürgün deniyor.
İsrail Devletinin kurulması ile 3. defa Yahudiler bu topraklara yerleşiyor. Artık, 3. sürgünün olmaması için Yahudiler her şeyi yapmaya hazır.
Günümüzdeki ‘Ağlama Duvarı’ eski tapınağın duvarıdır.
***
Kudüs’te 638 de Hz. Ömer’le İslam Devri başlıyor. 691’ de Kubbet-us Sahra yapılıyor.
638’de Hz. Ömer, Bizans Bazilikasını Hz. Ömer Camisi olarak değiştiriyor.
Kudüs 400 yıl Osmanlı hakimiyetinde kalıyor.
Mescid-i Aksa önce Kıble olarak alınıyor. Miraçtan sonra Kabe kıble oluyor.
***
Filistin Kudüs İsrail
| MÖ 2000 | Hz İbrahim dönemi Kenan Ülkesi |
| MÖ 1200 | Hz. Musa |
| MÖ 990 | Hz. Davut Hz. Süleyman 1. Tapınak |
| MÖ 580 | Babil işgali, Kudüs’te yıkım Yahudilerin Babil’e sürgünü Babil de Nebukadnazar Dönemi |
| MS 70 |
Romalılar tarafından Kudüs’ün ikinci yıkımı, 2. Tapınak |
| MS 683 | İslam Dönemi / Emeviler |
| MS 1516 | Osmanlı Dönemi |
| MS 947 | İsrail Dönemi |
***
YAHUDİLER / İki Grup: Sefaradim ve Eşkenazi
Sefaradim Yahudileri: İspanya’daki Emevi Devleti yıkılınca Endülüs’teki Yahudiler, Hristiyanların baskısına uğruyor. Bu Yahudileri, zamanın Osmanlı imparatoru 2. Beyazıt Osmanlı topraklarına kabul ediyor (1492). Böylece Yahudiler Hristiyanların yapacağı katliamdan kurtuluyor. Osmanlılar bu Yahudileri başta Selanik olmak üzere İstanbul ve İzmir’e yerleştiriyor. Bunlara ve bunların soyundan gelenlere lider Sebatay Sevi’den dolayı Sebataycılar (Dönmeciler) denir. Dönmeci, Osmanlı döneminde baskı ile tekrar Müslüman olan Yahudi asıllı kişiler anlamındadır.
Eşkenazi Yahudileri: Avrupa kökenli (Özellikle Batı Almanya ve Kuzey Fransa’da) yaşayan Yahudilere denmektedir. 2. Dünya Savaşında soykırıma uğrayan asıl gruptur. Savaştan sonra Dünyanın değişik ülkelerine dağılmışlardır.
***
Tel Aviv, ‘Uçan Deve’ demektir. Yeni Tel Aviv kurulurken İngilizler
‘Ancak deve uçarsa siz buraya şehir kurarsınız.’ demişler. Şehir kurulunca İsrailliler bu şehre ‘Tel Aviv’ adını vermiş.
Çölde 1 metre kumun altı toprak var. Bu topraklarda tarım yapılmaktadır.
Cuma günleri tatil. Sebebi dünyanın yaratıldığı gün olması. Yedi mumlu şamdan Yahudiler için kutsal.
***
İRAN TARİHİ
| MÖ 2000 |
Medler (Avrupa Hind Grubu/ Avrupa tarafından geldiler) Ahamemiş’ler |
|
| MÖ 600 | Pers’ler | 1. Darius MÖ 500 |
| 2. Darius | ||
| 3. Darius MÖ 350 İskender dönemi | ||
| MÖ 200 | Part’lar | |
| MS 200 | Sasaniler | |
| 800-1000 | Selçuklular | |
| Harzemşahlar | ||
| 1500 |
Safeviler |
|
| 1736 | İslam Cumhuriyeti | |
***
| 1218 | 1. Moğol İstilası | Cengiz Han |
| 1256 | 2. Moğol İstilası | Hulagu, İran’ı da alt üst etmiştir. |
***
TÜRKİSTAN
Göktürkler ilk bilinen Türk devletidir (MS 4-5 yy.). Daha sonra Doğu Türkistan Çin hakimiyetine geçiyor.
Doğu ve Batı Türkistan olarak ayrılıyor.
Batı Türkistan’daki en önemli devlet ÖZBEKİSTAN.
Amuderya - Siriderya Nehirleri , Ceyhun - Seyhun olarak biliniyor.
Bu bölgede İpek Yolu döneminde ‘Şehir Devletleri’ var.
İslam Dönemi 8. yy. da başlıyor.
X ve XI yy. da Çini Sanatı ve Ahşap Mimari çok gelişiyor.
Ömer Hayyam, Ali Şir Nevai, Timur, Mevlana (Merv kenti) bu bölgenin insanları.
8-9-10 yy’da İslam Aydınlanma çağı yaşanıyor. Özellikle Semerkant ve
Buhara’da çok parlak bir dönem yaşanıyor.
| Semerkant’ta | Bibi Hatun Camii Şah Zinde Camii Timur’un Kabri ve Müzesi Uluğ Bey Müzesi |
| Buhara’da | Nakşibendi Merkezi Mir-Arap Camii Medreseler Kale, çok tanınmış yerler. |
BİLİM TARİHİ / NOTLAR
Luca ilk canlı formu (ilk oluşan hücre). Canlıların ilk formu (atası) olarak kabul ediliyor.
MÖ 3.8 milyon yıl öncesine ait bulunan kadın fosiline de Lucy deniyor.
1780’lerde eski hayvan kemikleri bulunuyor. İnsanlar buna çok şaşırıyor.
Newton, paranoyak, dalgın ve yalnız yaşayan biri. Simya ile uğraşırken Hg zehirlenmesini buluyor. Ayrıca gezegenlerin elips yörüngesini çiziyor.
18. yy başlarında Avrupa’nın orta bölgelerinde bölgeye uygun olmayan iri kaya parçaları bunuyor ve insanlar buna çok şaşırıyor. Daha sonraları bunların son buzul çağı sırasında buzulların erimesi ile kuzeyden sürüklenerek geldiği anlaşılıyor. ABD’nin kuzeyindeki üç büyük gölün de buzul döneminden kaldığı anlaşılıyor.
1841 de ilk dinozor iskeleti bulunuyor.
19 yy. da eski çağların en fazla 3 milyon yıl olduğu sanılıyor. Din adamları ise dünya tarihini peygamberlerle başlatıp birkaç bin yıl olarak söylüyor.
Halbuki dünyanın oluşumu 4,5 milyar yıl.
Dünyada tam 5 defa nesil tama yakın tükeniyor, sonra yeniden başlıyor. MÖ
440, 365, 245, 210, 65 milyon yıl önce yaşam büyük oranda bitiyor. Sonra hayatta kalan canlılardan evrimleşme ile yeniden canlı türler çoğalıyor. Dinozorları yol eden 65 milyon yıl önceki büyük meteor çarpmasından sonra yer altına kaçan memeli hayvandan yeni memeliler evrimleşiyor.
Simya bilimi sentezle altın yapmak amaçlı başlıyor. İdrarda altın arama çok moda oluyor. Ancak bu sayede birçok yeni element bulunuyor. Cl, Fl, Mg, Ba, Na vs.
1743’te Lavasier oksijen ve hidrojeni ayırt ediyor.
1808 de Dalton atomu tarif ediyor.
1875’te Max Planck isimli bir bilim adamı fizik ilminin artık bittiğini ve keşfedilecek yeni bir şey kalmadığını söylüyor.
***
1890’de 3. sınıf bir teknisyen olan Einstein ortaya çıkıyor.
Einstein, 1879’ da Almanya’da doğuyor. Lisede matematik öğretmenliği yapıyor. Zorlukla bir üniversitede asistan kadrosuna geçiyor.
1905’te en önemli buluşu olan “İzafiyet Teorisi”ni ortaya atıyor. 1919 da tam olarak meşhur oluyor.
***
Hubble bir sporcu, atlet. Galaksilerin varlığını gösteriyor. 1913’ te teleskos ile samanyolu galaksisini izlerken görünen yıldızların dışında kalan karanlık bölgeyi merak ediyor. Bu bölgeyi küçük kareler şeklinde yeniden özel olarak araştırdığı zaman sayısız galaksinin varlığını ilk defa tespit ediyor.
***
Depremlerin kıtaların hareketine bağlı olduğu ancak 1920’lerde anlaşılıyor.
***
Harry Hess, 2. Dünya Savaşı sırasında savaş gemileri ile Atlas Okyanusunu geçerken deniz altı haritasını çıkarıyor ve ilk defa denizlerdeki oluşumlar gösteriliyor. Atlas Okyanusun ortasında kuzeyden güneye uzanan yüksek dağ sırasını buluyor. Bu şekilde dünyadaki kıtaların oluşumu yeniden ele alınıyor.
***
Volkanların ne olduğu 1912 de anlaşılıyor.
***
1970’ de Sovyetler Birliğinde karada 12,262 m derine iniliyor ve merkeze yaklaştıkça sıcaklığın arttığı (180 derece) gösteriliyor.
Dünyanın en derin yeri Pasifik Mariana Çukuru 11,3 Km olarak ölçülüyor.
Ay Dünyanın ¼ ü büyüklükte. Ay dünyadan yılda
Dünyada doğal 92, suni 20 element var. En çok Oksijen ve silica mevcut.
Atmosfer 10-
Dünyadaki suyun %51,6’sı pasifikte bulunuyor. Temiz içme suyunun % 97’si özellikle güney kutbu ve buzullarda bulunuyor. İnsanoğlu temiz suyum %80’ini sulama için, %9’unu içmek için kullanıyor.
***
Bir hücrede 200 000 farklı türde protein var. Günümüzde bunun ancak %2’ sinin ne yaptığı biliniyor.
Mikroskobu bir manifaturacı, amatör merakı sonucu buluyor. Mercek kullanarak kumaşları inceliyor.
Bir damla suda 8 280 000 tek hücreli canlı olduğu gösteriliyor. (17 ve 18 yy).
***
Darwin, 1831-1835 yılları arasında İngiliz National Geografic kurumu adına yaptığı beş gezi sırasında topladığı fosilleri analız ediyor ve 1859’da “Türlerin Kökeni” kitabında yayınlıyor. Bugün hala bitki ve hayvan sınıflandırmasındaki en büyük ve doğru kaynak İngiltere’dedir.
Mendel (1822-1884), bir rahip olarak çalıştığı kilise bahçesindeki bezelyelerin değişik renkleri nedeniyle genetik yapısını araştırıyor ve genetik ilminin esaslarını ortaya koyuyor. Mendel, 30 000 bezelye deneyi yapmıştır.
DNA, 1869 da bulunuyor ve 1953’ te çift sarmal şekli gösteriliyor.
***
BİLİMSEL DEVRİM
Descartes (1596-1650) “Doğanın sırları deney yoluyla keşfedilecek yasalarla açığa çıkarılabilir.” görüşünü açıklıyor.
16. yy da Bilimsel Devrim başlıyor.
Laplace
Galile
Newton
Descartes
Voltaire
Bu bilim adamları Tanrı’ya inanıyor ve ‘Tanrı saat kurar gibi evreni kurdu, artık karışmıyor’ diyorlar.
***
Orta Çağ Avrupası;
Bütün kurallar kutsal kitaba göredir
- Hastalıklar şeytan ve cinlerin işidir
- Çiçek ve kolera ilahi takdirdir. Aşı yasaktır
- Kuyruklu yıldız tanrının bir işaretidir. vs
1752 de B Franklin ilk paratoneri buluyor. Ancak bunu takacak yer ve inanan kişi bulamıyor. İlk olarak bir geneleve takılıyor. Etkili olduğu görülünce daha sonra kiliseye takılıyor ve böylece bir tabu yıkılıyor.
İSLAMDA DİN
İslamda Din;
Bilimsel bulgular ile dini alışkanlıklar arasında çelişki başlıyor.
- Ramazan ayı, hava tahmini vs gibi bilimsel veri ve tahminler din adamlarının hoşuna gitmiyor. Çünkü namaz zamanı her yerde farklı oluyordu.
- Bilim ve din ayrılsın, bilimsel olaylara dini açıklama getirilmesin dendi.
8-11 yy. da Arapça bilim diliydi. Matematik kesinlik bilimiydi. İdareciler bundan korkuyorlardı.
Ortaçağda İslam Tarihi 4 döneme ayrılır;
- 750 öncesi Başlangıç Dönemi
- 750-1000 Klasik Abbasi Dönemi
- 1000-1250 Ortaçağın yarı Dönemi
- 1250-1500 Ortaçağın son Dönemi
Bu dönemde Helenistik geleneğin akılcı ve laik tutumu İslam bilimine olumlu etki yaptı, eski kaynaklar yeniden tercüme edildi ve yorumlandı.
Ancak İmam-i Gazali rasyonalistleri bozguna uğrattı.
“Dünyanın fiziksel yasalara göre işlediğine inanmak boşunadır. Tanrı devamlı dünyaya müdahale etmektedir” anlayışı bilimsel çalışmalara darbe oldu.
Matematik kesin bir bilimdi ve dine karşı bilimin kozuydu. Bu din adamların korkuttu. Örnek olarak bilimsel tahminler ve öngörüler (Hava, hasat, astronomik olaylar vs.).
***
O dönemlerin en tanınmış bilim adamları;
El Kindi 801-873
El-Razi 865-925 (Akıl vahiyden üstündür demiştir)
İbn-i Sina 980-1037
İbn-i Rüşd 11126-1198
İbn-i Haldun vs.
***
Bilim İslam’da saraydan dışarı çıkamadı, halka inemedi, halkın yararına kullanılamadı. Hükümdara bağlı kaldı.
- O zamanki bilim tarım, barınma, giyim ve silahta gelişmeye yol açmadı
- Bilgi sadece öğrenme ve tartışmada kaldı
- El Harzem, matematikle uğraştı ancak kimseye bunun bir yararı olmadı
- Hükümdarların kişisel tercih ve merakı bilim adamlarının kaderini etkiliyordu. Yöneticiler tutucu ise bilim adamları kaçıyordu.
- Bilim adamları cahil kitleleri hor görüyordu.
- Özgür irade / Kadercilik kavgası yöneticilerin işine gelmedi
İslam Bilimi 6 yüzyıl sürdü, sonra hızı kesildi, durakladı ve nihayet tamamen kayboldu, her şey tekrar geriye gitti.
Nihayet Moğol İstilası (1258) ve Hulagu bütün İslam alemini yakıp yıktı. 800 000 kişi öldü. Yağmacılar hakim olunca aydınlar dağıldı ve aydınlanma dönemi bitti.
***
Aydınlanma çağına giren Batı Ülkeleri, İslamı en kötü zamanında yakaladı.
Teknolojinin yayılması ve halka inmesi 17-18-19. yy larda oldu. Avrupa bilimsel (teknolojik) ve sosyal alanda büyük bir sıçrama yaptı.
***
TÜRKLERİN MÜSLÜMANLIĞA GEÇİŞİ
Emeviler döneminde Batı Türkistan’da yaşayan Türklere daha doğudan gelen uluslarca baskı yapılıyor.
Abbasiler döneminde Araplar, Çinlilerle savaş sırasında Türklerden yardım istiyorlar.
Talas savaşında (751), Araplar (Abbasiler) ve Türkler (Karluk Türkleri) Çinlileri yeniyor, bu şekilde Türkler arasında Müslümanlığa karşı bir ilgi başlıyor.
Eba Müslimi Horasani gibi öncüler ve Hallacı Mansur gibi Sufiler Türklerin arasına katılıyor ve çalışıyor.
İlk defa Karahanlılar (840-1212) Müslümanlığı seçiyor bu şekilde Türkler gruplar halinde Müslüman oluyorlar.
AZERBAYCAN
Azerbaycan topraklarında tarih boyunca egemen olan uluslar;
Medler, Romalılar, Bizanslar, Araplar, Sasaniler, Türkler, Selçuklular, Osmanlılar.
Yavuz Sultan Selim, 1555’te Azerbaycan’ı alıyor. Zaman zaman İranlı’larla el değiştiriyor.
Sonuçta Güney Azerbaycan İran’a bırakılıyor. Kuzey Azerbaycan ise Osmanlıların oluyor.
Daha sonraları Ermeni savaşları ve nihayet 1. Dünya savaşı sırasında Rus işgali ile Sovyet Bloğuna geçiyor.
1990’lardan sonra Bağımsız oluyor.
***
LATİNCE VE LATİN ÜLKELER
Latin Alfabesi; Akdeniz, İtalya, Etrüsk, Yunan Adalarında kullanılan eski bir dil. Latin harflerini ilk defa MÖ 1200 yılında Fenikeliler kullanıyor. Zamanla Akdeniz bölgesindeki ülkelerin dili haline geliyor.
İlk önce orta İtalya’da, MÖ 7. yy da Lathium denen bölgede ortaya çıkıyor.
MÖ 600 yıllarında Avrupa’ya hakim oluyor. Başta antik Yunan, Roma olmak Avrupa’da bilim dli oluyor. Diğer Avrupa dilleri Latinceden türüyor.
Latin Amerika; İspanya ve Portekiz’den Amerika kıtasına, özellikle Orta ve Güney Amerika, giden beyazlar için kullanılıyor.
***
TÜRKLERİN TARİHİ
MÖ 5 yy. da Çin kaynaklarında ilk Türklere ait kayıtlar var
Çin kaynaklarına göre ilk bilinen Türk Devleti MS 542 de Göktürkler
Türk Devletleri:
| İskit / Sakalar | MÖ 7 yy | |
| Hunlar | MÖ 3 yy- MS 3 yy | |
| Batı Hunlar Atilla | MS 4 yy ( 411) | |
| Göktürkler | MS 5-7 yy | |
| Avarlar | 6-9 yy | |
| Uygurlar | 8-14 yy | Oğuz Kaan Destanı |
| Karahanlılar | 10-11 yy | Kaşgarlı Mahmut |
| Gazneliler | 10-12 yy | Gazneli Mahmut |
| Selçuklular | 11-12 yy | Tuğrul Bey / Alpaslan |
| Anadolu Selçukluları | ||
| Osmanlılar | 13-20 yy | 36 Padişah |
| Türkiye Cumhuriyeti | 1923---- | |
ORTA ASYA
MÖ 5000 Yontma Taş ve Cilalı Taş Devirleri
MÖ 2000 – 1000 Hind ve Çin etkisi
MÖ 4500 – 1000 arasında Aşkabad, Amu Derya, Tenisay da yerleşim var.
Türkler; Altay Dağları—Tanrı Dağlarında yaşıyor
MÖ 2000 Türk kültürü izleri var. Altay Kavimleri, Türk – Moğol Kavimleri
MÖ 300 Hunlar ilk Türk İmparatorluğu (?)
MÖ 318 Orhun Nehri kıyısında ‘Orhun Anıtları’
Teoman’ın oğlu Mete (MÖ 209-174) Oğuz Kaan olarak biliniyor. 2 eş alıyor.
Çocukları: Gün, Ay, Yıldız ve Gök, Dağ, Deniz
35 yıl Çin Savaşları devam ediyor.
Ergenekon bu dönemde yaşanıyor (?)
(Not: Ergene, maden ocağı demektir. Ergenekon destanına uymaktadır).
MS 552 Göktürkler, Bumin Kağan, İstemi Kağan, Kutluğ
707 Araplarla savaşlar oluyor (Buhara)
621 de Kürşad Kağan çıkıyor.
MS 700- 1028 Uygurlar Alp Kutluğ ve Bilge Kağan
Karahanlılar
Harzemşahlar
Selçuklular vs…
ORTA ASYADA TÜRKLERDE DİN
ESKI TÜRKLERDE DİN
Tengricilik; Şamanizm ve Animizm’e dayanır.
Şamanizm: Gökyüzü, Yer, Yeraltı tanrıları var
Gök Tanrısı, iyi Tanrı. İsmi: Ülgen
Kötü Tanrı: İsmi: Erlik
Şaman: Kandaş toplumlarda öbür dünya ile ilişki kuran kişi. (Bilen kişi)
Şamanizm: Şaman etrafında toplanan inanç sistemi
İlk şamanlar kadın veya kadın gibi giyinmiş erkeklerden oluşuyor
Budizm
Zerdüşt Dini. MÖ 628 – 551 Kitabı Avesta
3. yy da Mani dini. Mani Gökyüzünün oğlu
7. ve 9. yy’larda Uygurlarda hakim Burkan dini (Burkanizm)
İslamiyet. 8. 9. 10, 11. yy’lar
Not /Animizm: Doğadaki her varlığın bir ruhu olduğu inancı.
MISIR
MÖ 3000 1. Sülale Menes İlk Kral
3. Sülale Coser
4. Sülale Ramses
5, 6, 7, 8, Sülaleler devam ediyor…
Ramsesler çok sayıda var (28 tane). En tanınmışı II Ramses. Babası Seti
MÖ 332’de Büyük İskender geliyor. Bundan önceki dönemlere ‘Eski Krallık’ deniyor.
MÖ 3-2.yy Roma
MS 4.yy Bizans
642 Arap Fatimi Devleti
1150 Eyyübi
Memluk (Türk)
1516-1517 Osmanlı Yavuz Selim
1798 Fransa Napolyon
1805 Mehmet Ali Paşa
1920 İngilizler
Krallık (Kral Faruk)
Cumhuriyet Nasır (Cumhuriyet dönemi devam ediyor)
- Kahire Müzesini 1858 de Fransız Mariet kuruyor. Sonra Paşa oluyor.
***
EVLİYA ÇELEBİ
1611 de doğuyor. Melek Ahmet Paşa’nın yakını. Hafız, sesi güzel, muziki ve ilime düşkün.
1640 yılında seyahate başlıyor. Osmanlı, Avusturya, Safevi topraklarını geziyor ve dönüşte hatıralarını yazıyor. 1684’te Mısır da ölüyor.
Hatıraları 10 cilt. 4.Cilt, Diyarbakır ve Van’la ilgili. 8 cilt sarayda mevcut. 2 cilt ise hala kayıp. Hatıralar 50 yıl gizli kalıyor.
1742 de Mısır’dan İstanbul a gönderiliyor.
1814’te bu hatıraları Hammer tercüme ediyor, bundan sonra Türkler hatıratın farkına varıyor.
1843’ te İstanbul da ilk baskı yapılıyor.
Evliya Çelebi ve Diyarbakır
Diyarbakır’da 11-15 yy da Türkmenler hakim.
15. yy sonra Osmanlı eserleri hakim. Ancak Süryani ve Ermeni yapı geleneği devam ediyor
Bu dönemde 15 cami, 4 han, 13 hamam var.
Mimar Sinan eserleri; Ali Paşa, İskender Paşa, Behram Paşa, Melik Ahmet Paşa Camileri
Bu eserler şehrin ekonomik ve siyasal gücünü gösteriyor.
17 yy da 2 Ermeni Kilisesi (Surp Giragos ve Surp Sargos)
2 Süryani Kilisesi (Meryam Ana ve Nasturi Kilisesi)
***
17. yy da Diyarbakır
Diyarbakır yöresinde Kürt aşiretleri var. Osmanlı İran savaşlarında iki tarafa da zaman zaman kayıyorlar.
Şerefname (Şerafettin-i Bitlisi) bunları anlatır.
Daha önce İdris-i Bitlisi 1514 yılında Yavuz Selim in hizmetine geçerek bölgeyi Osmanlıların hakimiyetine katıyor. Kürtler Sünni olduğu için Alevi olan İranlılara karşı Osmanlılardan yana taraf oluyorlar.
Diyarbakır 1518 de 12 sancaktan oluşuyor.
***
Bölgede 17 yy da köylerin çoğu Ermeni. Müslümanların çoğu Kürt. Türkçe Azericeye yakın. Bölgede Azeri de çok.
Türkler Hanefi, Kürtler Şafii.
Bölgede Arapça, Kürtçe, Farsça, Türkçe, Ermenice konuşuluyor.
Bölgede Arapça konuşanlar Siirt’te ilk fetih yapan Müslümanların neslidir.
Süryaniler Arapça konuşuyor.
Hristiyanlar ekonomik öneme sahip. Sanatkarların çoğu Ermeni.
Ayrıca Yahudi, Yezidi, Şemsiler de var.
1520 de nüfusun % 85 i Müslüman, % 14.5 i Hristiyan, % 0.2 si Yahudi
(Kaynak Katip Çelebi / Cihannüma Eseri)
Diyarbakır nüfusu 1650’de 50 000
1799 yılında kolera nedeni ile nüfus azalıyor, 1870 de yarıya iniyor.
16. yy ‘da ekonomi çok iyi. Bol cami yapılması bunun belirtisi. Daha sonra ise yapım azalıyor, basitleşiyor. Bu arada tarım zayıflıyor.
Hayvancılık ve ipekçilik çok canlı.
Sosyal sınıflar; Ayan sınıfı: Vali ve yönetici kadrosu
Orta sınıf: Sanatkar ve maaşlı çalışanlar
Alt sınıf: Çırak, haman vs. çalışanlar
Ekonomi çok canlı. İpek yolu buradan geçiyor. Özellikle Diyarbakır Halep hattının aktif olduğu yıllarda ekonomi çok iyi. Ancak daha sonraki yıllarda (17. yy) Erzurum Tokat Bursa hattı önem kazanınca Diyarbakır’ın önemi azalıyor, ekonomi geriye gidiyor.
Kırmızı pamuklu, kırmızı kumaş, silah, altın, gümüş, mücevher ticareti gelişmiş.
***
Diyarbakır da 8 Medrese var. Mesudiye Medresesi ne ‘Ellilik’ deniyor. Bunun nedeni günlük gelir akçesi 50 akçe. Buradan çıkan din alimi 50 akçe alıyor. Osmanlı döneminde Medreseler bu akçe hesabına göre sıralanıyor. 50 akçe oldukça yüksek ve değerli bir kriter.
Tarikatlar; Gülşeni, Nakşibendi vs var. Önemli kişiler İbrahim Gülşeni, Şeyh Aziz Mahmut Efendi vs
Diyarbakır’da o dönemde 15 camii var. 3’ü tamamen yıkılmıştır.
4 han var. Melek Ahmet Paşa, Çifte Han, Bazergan Han vs.
Hamamlar: 13 tane. İpariye, Eşbeh, Çardaklı, Zibilci, İskender Paşa, Yeni Kapı
SÜRYANİLER
Coğrafik olarak: Suriye Lübnan (Sur kenti vs )
Tarih olarak: İsim, Sirus’tan geliyor (Pers isminden).
Filolojik olarak: Asur / Süryani
Süryaniler Mezopotamya’nın yerlileridirler.
Sur, Arami ve Sümerlerle karışmışlardır.
Hristiyanlıktan sonra ise bu ırka ‘Süryani’ denmiştir.
Süryaniler ilk Hristiyan toplumdur ve Hz. İsa ile aynı dili konuşurlar.
Süryanilerden ayrılan kiliseler;
Keldani- Nasturi, Maruni, Süryani Katolik, Süryani Protestan
Eski Yunan, Arap ve Süryani eserleri birbirlerine tercüme edilmiştir.
Diyarbakırlı Süryaniletr;
Amidli İshak
Eğilli Yuhanna
Mar Yaşua 450-520
Amildi Aetius
Naum Faik (Müzikçi )
***
ANTİK ÇAĞLARDA ŞEHİR OLUŞUMU
Antik Çağlarda Şehir
- Nüfus çok olacak
- Anıtlar olacak
- Vergi alınacak
- Meslek sınıfları olacak
- Yazı kullanılacak
- Ticaret gelişmiş olacak
- Bilgi birikimi olacak
MÖ 7000-5000-3000 yılları ilk medeniyetler. Ubeyd ve Uruk Dönemleri
MÖ 3000 Güney Mezopotamya. İlk kent.
ÖZBEKİSTAN
İpek yolu Üzerinde.
Önce Persler ve İskender,
6 yy da Türkler,
8 yy da Araplar,
9-10 yy da İranlılar,
11-13 yy da Türk Devletleri,
13 yy da Cengiz Han,
14-16 yy da Timur,
16 yy da Özbekler (Özbekistan),
19 yy da Sovyetler Birliği,
20 yy Bağımsız Özbekistan
***
Nehirler Amuderya Siriderya ( Ceyhan Seyhan )
Şehirler: Semerkant Buhara Merv Horasan
Fergana Vadisi Alamut Kalesi
11-14 yy da İslam’ın Aydınlanma Çağında Yaşayanlar
Mevlana ve Uluğ Bey
Ali Şir Nevai ve Biruni
Hacı Bektaş-ı Veli ve Hacı Bayram Veli’nin Hocaları
Hasan Sabah
Nizamülmülk (Büyük Selçuklu Veziri)
Timur
Ömer Hayyam
‘İnsanoğlu! Bil ki en büyük bela düşmanlıktır.
En büyük nimet ise sevgi ve dostluktur’ Ali Şir Nevai
***
Semerkand’da ;
- Uluğ Bey rasathanesi ve müzesi
- Türbeler
- Bibi Hatun Türbesi
- Timur’un mezarı, ‘Gor-i Timur’
- Şah Zinde Camisi
Buhara’da;
- Medreseler
- Mir Arap Camii
- Nakşibendi Merkezi
- Cehar Minar Camisi ve Medresesi
***
Özbekistan’daki sözler;
| Hush kelibsiz | Hoş geldiniz | Pulluk | Para | |||
| Avlad | Evlat | Thinclik | Dinçlik | |||
| Tumen | Semt | Gozallik | Güzellik | |||
| Dokkan | Dükkan | Kuçe | Sokak | |||
| Stomatologia | Diş Hekimi | Mihman | Misafir | |||
| Osxaha (Aşhane) | Lokanta | Oq yol | Otoban | |||
| Nige diyende | (Nasıldiyende) | Ferzendler | Gençler | |||
| Ziyafethana | Yemek Salonu | Dahil | Kasa | |||
| Kabulhana | Müracaat , Resepsiyon |
Yerel isimler; Kızıltepe, Pulat, Karaderya, İttifak, Çarbağ vs
Şembe: Gün demek Per Çar Duşanbe vs…
